16 juni 2023
Het project Dissolving Views (2017) is te zien in de expositie Nevengeul in de Bovenkerk te Kampen.
De IJssel-Biënnale gaat over onze omgang met de aarde, de bodem.
Kijk om je heen en overal zie je de verstoorde verhouding van de mens tot de rest van de schepping. Dat pleit voor een herijking, een nieuwe manier van omgaan met onszelf, de ander en al het leven op aarde. Dissolving Views ging over die herijking.
Grondtonen
We beleven spannende tijden. We weten dat onze manier van leven niet volgehouden kan worden. We voelen aan dat er iets gaat veranderen en dat we zelf in het geding zijn. Het oude verhaal over onszelf hoe zit het daarmee? Klopt het wel, dat wij de baas zijn van deze wereld? Het wordt tijd ons zelfbeeld goed tegen het licht te houden. Maar hoe doe je dat als kunstenaar?
Waar kun je ons zelfbeeld beter opzoeken dan in een eeuwenoude kerk? Zo'n kerk is de belichaming van ons westerse cultuurverhaal. Het is een tijdscapsule waarin de eeuwen zichtbaar worden, je kunt de denkbeelden voelen, de grondtonen ervaren. Die kerk is een oud lichaam, dat er staat bij de gratie van de Christelijke God. De Bovenkerk lijkt nu wel een zieltogend wezen, met al die steigers. Is het gedaan met die gratie?
We zijn toe aan een herbezinning van onze wereldkijk. Niet een herkerstening. Omdat het christendom juist een belangrijke aanstichter is van de onverantwoordelijke omgang met de planeet. Dit omdat het de mens buiten en boven de natuur plaatste.
De bodem onder de verheffing
Voor dat deze kerk er stond was er ook al een wereld. De locatie werd allerminst willekeurig gekozen. Men zette de kerken op reeds bestaande, oude heilige plaatsen, wellicht om de onwelgevallige heidense godsdiensten en wijsheden te onderdrukken of te incorporeren. Interessant is het gegeven dat die plaatsen, op de kaart gezien, overeenkomen met de sterrenbeelden. Men zag een analogie in de grote loop van de sterren en planeten en onze kleine loop op de aarde, een samenhangt tussen alle belangrijke levensprocessen. In onbeschreven tijden was de mens nog ingebed in een web van magische krachten en tegenkrachten.
Verheffing van de ideale mens
Bouwstenen voor de eerste kerken in deze lage landen werden gevonden in oude boeken, die van de Griekse filosofen en de Bijbel. De ontwikkeling in kerkenbouw laat veel zien over de verschuivende perspectieven. In de loop van de eeuwen zie je de kerken steeds hoger worden, steeds meer macht naar zich toezuigen.
Er ontwikkelde zich een houding tot de aarde waarin we de natuur ‘veroverden’, en ‘beteugelden’, bergen ‘bedwongen’ en continenten ‘ontdekten’. De aarde werd zijn stem ontnomen en kon vrijelijk bezeten en verkocht worden, ontgonnen, uitgebuit en beheerst. De witte Europese ‘heer’ zag zichzelf als hoogste levensvorm met een opdracht: beheersen. Deze notie kreeg door de wetenschappelijke revolutie ongekende daadkracht en vreetkracht. Rupsje nooitgenoeg. In ons verhaal over onszelf– een heel groot emancipatieverhaal in feite – zijn we de afgelopen paar duizend jaar van een betoverde, door religie gestructureerde sociale orde, naar een autonome, seculiere orde geëvolueerd. Dit leverde het moderne individu op, niet langer ondergeschikt aan de hemel, maar overgelaten aan zichzelf.
Een Great Reset?
Onze koortsachtige activiteit heeft bij moeder aarde een reactie opgeroepen die het door de moderniteit gekoesterde idee van vooruitgang aan het wankelen heeft gebracht en ons eigen voortbestaan op deze planeet steeds twijfelachtiger maakt. Het leek zo’n lucratief idee, die onderwerping, maar het zou wel eens de duurste vergissing uit de geschiedenis van de mensheid kunnen blijken. Laten we dus op zoek gaan naar manieren om de band met de leefomgeving te herstellen. Laten we ons erín plaatsen, in plaats van erboven.
Het project in 2017
Kennis
Ik heb me grondig verdiept in de denkbeelden en de bouwkundige principes die aan deze kerk ten grondslag liggen. Een belangrijk gegeven binnen die bouwkunst is de astrologische kennis en de wiskunde. De Middeleeuwse bouwer wist met aardse 'voeten, duimen, ellen en knopen, koorden en passer en lineaal een ruimte te scheppen in ideale verhoudingen. Men zag in de loop van de hemellichamen een uitdrukking van dat ideaal. Voor een bouwmeester is het de opdracht te bouwen zoals de Grote Schepperbouwmeester. Analoog. Zo Boven, zo beneden. De grondslag van ons westerse muzieksysteem kent diezelfde verhoudingen, die gebaseerd zijn op trillingen in een snaar.
Een kathedraal is gebouwd als klankkast voor de muziek der sferen.
De eerste laag: Grondtoon
De grondlaag van het schilderij verbeeldt die voorwereld van de voorouders, die zelfs letterlijk in het dodenrijk onder de kerk liggen. In samenwerking met Dick Lemair, percussionist, riepen we als hedendaagse sjamanen het voorbeeld op. In die trilling is de eerste laag ontstaan op het grote liggende doek, in het koor, op de plek waar eens het altaar nog niet stond.
De tweede laag: de harmonie der sferen
In het tweede projectronde richtten we ons op de fysieke ruimte zelf. Deze prachtige hemelse klankkast. Met name het koor is wat betreft de verhoudingen subliem vormgegeven. Dat kan ik laten zien, maar niet hier.
Welke stuwing komt voort uit die harmonie der sferen? Wat doet die zuiverende ruimte met de mens, wat resoneert er mee in de verf? Hoe gaan de handen, de kwasten, de zwaartekracht? Het licht? Ik had Bert van de Brink, Jazzpianist en organist, gevraagd vogelgeluiden te produceren op het orgel. Klank en ruimte en licht. Hij wist op ongehoorde wijze de vorming van de tweede laag aan te jagen.
De derde laag: boven de gewelven
Op de derde project-dag was het gewelf van de koorruimte uitgangspunt. Dat gewelf is uitbeelding van de kosmische orde, gebaseerd op dezelfde wetmatigheden als ons muzieksysteem. Het getal 5 speelt een cruciale rop daarin. De Quintessence. De muzieksleutel. Die bovenwereld werd het doel van de derde laag.
Ik had Bert van den Brink gevraag op de getallen 1 t/m 5 te improviseren. Het zijn deze getallen die in de mathematische verhoudingen van het gewelf een rol spelen.
De wiskundige orde die daarin is aangebracht geeft maat en verhouding aan de ruimte eronder.
De verhoudingen zijn in het schilderij terug te vinden.
Het beeld
Op de laatste avond werd het schilderij, op de plek van het koor en temidden van het publiek, opgehesen zodat we het voor het eerst konden zien als beeld. En dat onder de klanken van Het Miserere Mei van Allegri, gezongen door het Kampen Boys Choir.
Henrie Vogel. zomer 2023
